Các bài tiểu luận về Phật giáo của Trần Trọng Kim

Nho gi?o, Đạo gi?o v? Phật gi?o l? ba c?i nguồn gốc văn h?a của d?n tộc Việt nam ta từ xưa. Nho gi?o dạy ta biết c?ch xử kỷ tiếp vật, khiến ta biết đường ăn ở cho phải đạo l?m người. Đạo gi?o lấy đạo l?m chủ tể cả vũ trụ v? dạy ta n?n lấy thanh tĩnh v? vi nơi y?n lặng. Phật gi?o dạy ta biết cuộc đời l? khổ n?o, đưa ta đi v?o con đường giải tho?t, ra ngo?i cuộc ảo h?a đi?n đảo m? v?o chỗ Niết-b?n y?n vui.
Ba học thuyết ấy th?nh ra ba t?n gi?o, người ta thường gọi l? Tam gi?o, đều c? ảnh hưởng rất s?u về đường tin tưởng v? sự h?nh vi trong cuộc sinh hoạt của ta ng?y xưa. Đến nay cuộc đời thay đổi, người ta theo khuynh hướng vật chất, coi rẻ những điều đạo l? nh?n nghĩa. Đ? cũng l? sự dời đổi biến h?a trong cuộc đời.
Đời l? biến h?a kh?ng c? g? l? thường định. Mỗi một cuộc biến h?a lại giống một mắt x?ch trong c?i d?y x?ch, rồi c?i nọ tiếp gi?p c?i kia, th?nh c?i d?y d?i kh?ng biết đ?u l? c?ng tận. Sự biến h?a tuần ho?n ấy, kể thực ra kh?ng c? g? l? chuẩn đ?ch nhất định, chẳng qua l? n? theo thời m? lu?n chuyển. C?i trước ta cho l? tốt, th? b?y giờ ta cho l? xấu; c?i b?y giờ ta cho l? hay, sau n?y người ta lại cho l? dở. Dở dở, hay hay v? thường v? định, th?nh ra như c?i tr? quỉ thuật l?m cho người ta m? hoặc.
C?c bậc th?nh hiền đời trước, biết r? những điều ấy, muốn t?m ra một con đường m? đi trong đ?m tối tăm mờ mịt, n?n mới lập ra học thuyết nọ, t?n gi?o kia để đưa người ta đi cho khỏi mắc phải ch?ng gai nguy hiểm. Nho gi?o, Đạo gi?o v? Phật gi?o đều c? một quan niệm như thế cả. Song mỗi một học thuyết c? một t?n chỉ v? một phương ph?p ri?ng để học đạo tu th?n, cho n?n c?ch luận l?, c?ch lập gi?o v? sự h?nh đạo c? nhiều chỗ kh?c nhau.
B?n về căn nguy?n của vũ trụ, th? học thuyết n?o trong tam gi?o cũng lấy c?i l? tuyệt đối l?m căn bản, cho vạn vật sinh h?a đều gốc ở c?i một. Gọi c?i một l? th?i cực, l? đạo, l? ch?n như hay l? th?i hư, danh hiệu tuy kh?c, nhưng vẫn l? một l?. Chia ra th? th?nh trăm đường ngh?n lối, m? thu lại chỉ c? một. Đ? l? c?i ? của Khổng Tử n?i ở thi?n Hệ từ trong Kinh Dịch rằng: "Thi?n hạ đồng quy nhi th? đồ, nhất tr? nhi b?ch lự."
C?i một ấy mới thật l? c?i c? tuyệt đối thường định tự tại. C?n vạn vật l? sự biến h?a của c?i một ấy, th? chỉ l? những c?i c? tỷ lệ tương đối, tức